| deel van de serie over Kloosters | |
|
en het christelijke | |
| |
een biddende trappist
een habijt
zusters
Een katholieke monnik (kluisbroeder)
processie op Sacramentsdag
Zusters van Liefde
Schilderij in 1729 gemaakt door Nicolas de Largillière van de abdis Elizabeth Throckmorton
Katholieke zusters, Sevilla
Sacramentsuitstelling in het klooster Karmel te Gent
Cisterciënzers in het Szczyrzyc klooster
Franciskaan bij de kerk op de berg Tabor in Israël
Francisco de Zurbarán, monnik in koorkledij met tonsuur
Fra Angelico, Sint Dominicus met tonsuur
Het woord monnik komt van het Griekse μοναχος (monachos), dat 'eenzaam' betekent en het woord μονος ("monos" : alleen). Met de aanduiding monnik wordt in het christendom iemand bedoeld die omwille van het Koninkrijk Gods armoede, gehoorzaamheid en zuiverheid belooft, de zogenaamde professie van de Evangelische raden. Monniken wonen meestal bij elkaar in een klooster of abdij, waar ze een speciale dagindeling hebben die helemaal gewijd is aan het gebed en de beschouwing. Er bestaan echter sinds de 13e eeuw ook de zogenaamde bedelorden waarvan de monniken een actief bestaan hebben in de samenleving.
Kloosterleven[]
Het leven van een monnik streeft naar de vereniging met God. Daartoe maakt hij zich zoveel mogelijk vrij van prikkels uit de wereld. Bij de kloostermonniken is de rust en regelmaat van het kloosterleven uitermate geschikt voor gebed en meditatie. Ook veel leken (niet-kloosterlingen) bezoeken kloosters voor de rust die daar ervaren kan worden.
De levensstijl van monniken bevat vaak diverse vormen van ascese; het zo veel mogelijk beperken van mentale en lichamelijke genietingen en de overstijging van de eigen lichamelijke begrenzingen, om zo te trachten de belemmeringen voor grotere geestelijke groei weg te nemen.
De aanduiding voor een vrouwelijke monnik is moniaal of non. Omdat het woord non meestal als pejoratief wordt beschouwd, is tegenwoordig het woord zuster meer gebruikelijk.
Het onderscheid tussen moniaal en zuster wordt wel gemaakt om vrouwelijke contemplatieve religieuzen te onderscheiden van zogeheten "actieve" religieuzen. Monialen verblijven strikt binnen een klooster en houden zich aan een vorm van afsluiting van de buitenwereld. Actieve religieuzen zijn meer "in de wereld" actief, buiten de muren van een klooster of convent.
Een in afzondering levende monnik wordt heremiet, kluizenaar of anachoreet genoemd.
Oorsprong[]
Het christelijke kloosterwezen is ontstaan uit de heremieten die zich in de tweede en derde eeuw vestigden in de Egyptische woestijn in de omgeving van Wadi Natroen. Zij waren nogal eens voor de christenvervolgingen gevlucht, die regelmatig in het Romeinse Rijk plaatsvonden, en hadden ontdekt dat stilte, eenzaamheid en matigheid in voedsel, drank en slaap een vruchtbare grond voor het gebed konden vormen. De beroemdsten van deze kluizenaars zijn de heilige Paulus van Thebe en de heilige Antonius van Egypte. In het tijdperk na de christenvervolgingen werd het voor deze monniken mogelijk om hun levenswijze gezamenlijk gestalte te geven onder leiding van een ervaren geestelijke, die abt werd genoemd. Dit gezamenlijke monnikendom heet coenobitisme.
De eerste kloosterregel[]
De vierde-eeuwse gewezen Romeinse soldaat Pachomius wordt beschouwd als de opsteller van de eerste regels voor het kloosterleven. Basilius introduceerde deze regels in aangepaste vorm in Klein-Azië en staat daarom bekend als de vader van het Oosterse kloosterleven. Augustinus bracht het kloosterleven naar Afrika. In Ierland ontwikkelde het Keltische kloosterleven zich tot de basis voor missiewerk in het nog heidense Noord-Europa en de (her-)bekering van Brittannië en de grensgebieden van het vroegere Romeinse Rijk. Deze waren veelal teruggekeerd tot heidendom tijdens de Grote Volksverhuizing.
Doordat er in het Westen verschillende regels en tradities voor het kloosterleven ontstonden, was er al snel sprake van diverse onafhankelijke kloosterordes. In het Oosten is er nooit een dergelijke ontwikkeling geweest. Dit heeft geleid tot verschillende situaties in de tegenwoordige rooms-katholieke Kerk en de Oosters-orthodoxe Kerken.
Ontwikkeling in het christelijke Westen[]
Het rooms-katholieke contemplatieve kloosterwezen bestaat tegenwoordig uit een aantal grote families die elk onderverdeeld zijn in de zogenaamde orden. Dit is voor een groot deel het gevolg geweest van een cyclus van idealisme en verwereldlijking. Vaak werd een kloosterorde gesticht door idealistische monniken, die in alle eenvoud het samenleven van de eerste christenen zoals beschreven in het Nieuwe Testament probeerden na te volgen. Door het succes van deze ordes groeiden deze soms uit tot grote en welvarende instellingen waar de idealen van het begin nogal eens verwaterden. Na een paar eeuwen lokte dit dan een tegenreactie uit van hervormers die terugkeerden naar de idealen van de eerste stichter(s). Vervolgens werd deze hervorming op haar beurt ook weer zo succesvol dat de principes waarop de gemeenschap gegrond was weer verwaterden, wat dan weer een nieuwe hervorming uitlokte. Dit proces herhaalde zich keer op keer in de loop van de geschiedenis. Zo'n zuiveringsbeweging noemt men een observantiebeweging.
Van Columbanus naar Benedictus[]
De oudste familie in het Westen, die tegenwoordig uitgestorven is, is de familie van kloosters die leefden volgens de Ierse monnikenregels (Keltische christendom). De bekendste daarvan is de regel van Columbanus geweest. Deze kloosters kenmerkten zich door een grote nadruk op de ascese. Meestal lagen deze kloosters op onherbergzame en eenzame plaatsen zoals kleine eilandjes in de Atlantische oceaan of in onbewoonde bergstreken. Het leven in deze kloosters was hard door de rigoureuze verstervingsspiritualiteit die er werd beleefd. Er ontstond dan ook behoefte aan een meer gematigde variant. Die tweede familie in de Westerse geschiedenis, tegenwoordig nog de grootste en bekendste, is de benedictijnse familie, die bestaat uit kloosters die leven volgens de Regula Benedicti van de heilige Benedictus van Nursia. Hiertoe behoren de benedictijnen, de cisterciënzers, de trappisten, de camaldulenzers, de olivetanen en nog enkele kleinere gemeenschappen. De kloosters van de Ierse regels zijn grotendeels in deze familie overgegaan.
Vanaf circa 600 groeide de kloosterregel van Benedictus uit tot de allesoverheersende in het Westerse christendom. De enige taken die een monnik volgens Benedictus had, werden samengevat in het motto 'ora et labora' - 'bid en werk' dat vaak boven de hoofdingang van het klooster is aangebracht. Met 'werk' werd eenvoudig handwerk bedoeld.
Onder Karel de Grote werd de benedictijnerregel de enig geldende in het Westen. Het netwerk van kloosters dat op die manier ontstond, stelde bijvoorbeeld de Ierse monnik Bonifatius in staat om effectief zendingswerk in het Rijnland te verrichten: de benedictijnerkloosters - vaak door hemzelf gesticht - dienden als zijn uitvalsbasis.
De kloosters ontwikkelden zich hierdoor meer en meer tot centra voor de missie. Daarnaast stuurden welgestelden, bij gebrek aan onderwijsinstellingen, hun kroost vaak een aantal jaren als oblaten het klooster in om intellectuele bagage op te doen. De kloosters werden culturele centra die een rol vervulden voor de hele gemeenschap. Door dit culturele succes kwam van bidden en werken steeds minder terecht.
De Abdij van Cluny[]
Er werden hervormingspogingen ondernomen om het benedictijnse ideaal van gebed en handwerk te herstellen. Deze pogingen sorteerden pas merkbaar effect toen de kloosters bij het uiteenvallen van het Frankische Rijk meer en meer in verval raakten.
De Abdij van Cluny (gesticht rond 909) was toonaangevend in deze herbezinning op de door Benedictus opgestelde regel. Tijdens de Cluniacenzische Hervorming werden de banden tussen de diverse kloosters stevig aangehaald. Niet elk klooster had in het vervolg een abt: kleinere kloosters werden geleid door een prior, die verantwoording schuldig was aan de abt van de Abdij van Cluny. De abt op zijn beurt, viel onder het gezag van de paus. De kloosters werden hiermee onafhankelijk van bisschoppen of plaatselijke adel; ze hadden een eigen organisatie waarop ze hun macht konden baseren. De kloosters gingen een politieke rol spelen in de voortdurende strijd tussen paus, lokale geestelijkheid en adel. Door dit politieke succes kwam van bidden en werken steeds minder terecht.
Cisterciënzers[]
De cluniacenzerkloosters waren, ter ere van God, overdadig versierd. Deze cultuur van schoonheid nam, toen vanaf 1100 de economie in West-Europa opbloeide, steeds grotere vormen aan. Omdat Jezus, volgens Matteüs 10:9, over vrijwillige armoede van zijn apostelen had gesproken, ontstond tegen deze toestand protest.
In 1098 stichtte Robert van Molesme in Cîteaux de belangrijkste orde die aan dit protest vorm gaf. Naar de Latijnse naam voor Cîteaux - Cistercium - werden deze kloosterlingen cisterciënzers genoemd. De toonaangevende geestelijke Bernard van Clairvaux kwam uit hun midden voort.
In de sober ingerichte kloosters van de cisterciënzers heerste stilte. De kloosters waren veelal gevestigd in onherbergzame streken, zodat de monniken zich met zwaar handwerk moesten bezighouden om te kunnen overleven. Er werd land ontgonnen. De kloosters groeiden uit tot succesvolle boerderijen, schapenfokkerijen, bierbrouwerijen enz. Het handwerk werd meer en meer verricht door ongeletterde lekenbroeders, die niet als volwaardige monniken werden beschouwd. Door dit economische succes kwam van bidden en werken steeds minder terecht.
Trappisten[]
Als reactie op dit alles zijn de trappisten afgescheiden van de cisterciënzers - zij leven volgens een strengere regel (de strikte observantie) en vormen een zelfstandige orde. De benaming trappisten is afgeleid van het Franse klooster La Trappe waar abt Armand Jean le Bouthillier de Rancé in 1664 strenge regels instelde die elders veel navolging kregen. In 1892 is de laatste poging gedaan om cisterciënzers en trappisten weer in één Orde te verenigen, maar vergeefs. In de Lage Landen hebben de trappisten de cisterciënzers overvleugeld. Naast vijf trappistenkloosters (Berkel-Enschot, Zundert, Diepenveen, Echt en Tegelen) is er in Nederland slechts één cisterciënzerabdij, abdij Mariënkroon te Nieuwkuijk.
Andere tradities in het Westen: de augustijnen[]
Parallel met de grote benedictijnse beweging ontstonden andere monastieke takken met een eigen, vaak uitgesproken spiritualiteit. Een tweede grote kloosterfamilie met zeer uiteenlopende kinderen bestaat uit kloosters met de regel van Augustinus. Hiertoe behoren de augustijner heremieten, de augustijner koorheren, de norbertijnen, de dominicanen, de birgittinessen en birgittijnen, de visitandinnen en enkele kleinere gemeenschappen. Een hele serie congregaties uit de 19e eeuw leeft wel volgens de regel van Augustinus, maar wordt niet tot de orden gerekend.
Kartuizers, de eeuwige uitzondering[]
De kartuizers, een derde tak, werden 1084 door Bruno van Keulen gesticht in het klooster La Grande Chartreuse. Deze monniken leven als kluizenaars in een (zeer beperkte) vorm van gemeenschap. Zij hebben nooit enige hervorming van betekenis doorgemaakt omdat zij sinds hun stichting altijd aan hun onverkorte regel hebben vastgehouden. Zelfs het Tweede Vaticaans Concilie heeft bij hen nauwelijks verandering teweeggebracht.
Bedelordes[]
De bedelordes ontstonden vrijwel tegelijkertijd in de 13e eeuw. Hoewel het hier eigenlijk niet om contemplatieven gaat, worden franciscanen en dominicanen toch monniken genoemd. Wel zijn er altijd onder de franciscanen broeders geweest die zich terugtrokken als heremiet. Als laatste voorbeeld in Nederland is de kluis in Neerlangel een tijdlang bewoond geweest door een heremiet uit de franciscaanse traditie. Alleen de vrouwelijke takken van de verschillende bedelorden zijn strikt genomen comtemplatief.
- Minderbroeders of franciscanen - In 1209 gesticht door Franciscus van Assisi.
- Clarissen - In 1212 door Franciscus van Assisi gestichte orde voor vrouwen. Clara van Assisi was de eerste die de kloostergeloften aflegde en wordt daarom als medestichter beschouwd.
- Dominicanen - In 1216 gesticht door Dominicus Guzman.
- Karmelieten - Ontstaan uit een laura van Westerse kluizenaars of heremieten die leefden op de berg Karmel in Palestina, maar in de tijd van de kruistochten werden ze door de Saracenen verdreven vanaf de berg.
Ridderordes[]
Met de kruistochten werd ook het verschijnsel van de ridderordes geïntroduceerd. Dergelijke ordes probeerden de gedrevenheid van monnik en soldaat te verenigen. Bijvoorbeeld:
- Tempeliers
- Hospitaalridders
- Duitse orde
Verval[]
In de aanloop naar de reformatie keerde de bevolking zich, met name in Noord-Europa, steeds sterker af van de traditionele benedictijnse kloosters, die net als andere kerkelijke instanties waren uitgegroeid tot bolwerken van rijkdom en wereldlijke macht. De bedelordes, die in middeleeuws Europa vaak de enige bron van verzorging waren voor zieken en armen onder de bevolking, konden op meer sympathie rekenen.
Er ontstonden ook nieuwe vormen van monastiek. In het Rijnland leefden vrouwen zonder kloosterregel als begijn. Ook de Broeders des Gemenen Levens (rond 1381 gesticht door Floris Radewijns) leidden een monnikachtig bestaan zonder geloften af te leggen.
Politieke betekenis van kloosters in de middeleeuwen[]
In de middeleeuwen vormden kloosters een belangrijke factor in de politiek van die tijd. Veel koningen en andere feodale heren stichtten en steunden daarom kloosters, en begunstigden ze met grote schenkingen. De grote bezittingen van de kloosters waren voor de landsheer beter te controleren dan als hij ze door leenmannen liet besturen.
In de vroege middeleeuwen was de belangrijkste reden voor de steun aan kloosters dat deze de enige centra van kennis waren. Daarmee waren kloosters onmisbaar voor de organisatie van een doelmatig bestuur. In die tijd gebeurt het ook veel dat zoons, dochters of weduwen van de landsheer, abt of abdis worden van een klooster om zo de gewenste leiding te verzekeren. Daarnaast was een gedwongen intrede in het klooster een geliefd middel om op een meer humane wijze politieke tegenstanders uit te schakelen.
In de loop van de middeleeuwen werden ontwikkelden scholing, correspondentie, administratie en internationale contacten zich ook buiten de geestelijkheid. De politieke rol van de kloosters werd vooral die van grootgrondbezitter, soms zelfs met een militaire taak. De wereldse belangen van een klooster werden in de regel door een seculiere edelman behartigd, in het Heilige Roomse Rijk werd dit een voogd genoemd en in Frankrijk een leke-abt. Dit gaf een voogd grote macht en inkomsten, en middelen om zich ten koste van het klooster te verrijken. Zo bestond de machtsbasis van bv Hugo Capet niet uit een eigen groot feodaal bezit, maar uit het feit dat hij leke-abt was van een handvol rijke kloosters (en heer van enkele belangrijke steden, waaronder Parijs). Het ambt van voogd was een erfelijke feodale functie.
In de tiende en elfde eeuw ontstaan familiekloosters, kloosters die een bijzondere band hebben met een adellijke familie. Deze familiekloosters worden gesticht als laatste rustplaats voor de leden van de familie en er wordt daar voor hun zieleheil gebeden. Een voorbeeld is de abdij van Egmond, gesticht door Dirk I van Holland. Een familieklooster was in deze periode onmisbaar voor een landsheer met status.
Reformatie en contrareformatie[]
Tijdens de reformatie moesten kloosters het evenzeer ontgelden als kerken. Kloosters in protestantse gebieden werden geplunderd en kregen een andere functie. Monniken die zich niet in veiligheid hadden weten te brengen, werden vaak op gruwelijke wijze vermoord.
Als deel van de contrareformatie werden vanuit Rome nieuwe kloosterordes in het leven geroepen met de bedoeling het op de protestanten verloren terrein terug te winnen: in 1540 stichtte Ignatius van Loyola de orde der jezuïeten - strikt genomen geen kloosterorde, maar in organisatie sterk daarop gelijkend.
Verklaring van een aantal termen[]
- Broeder / Frater / Zuster: kloosterling die niet tot priester is gewijd.
- Pater: tot priester gewijde kloosterling.
- abt (Aramees: abba = vader) / Abdis of Moeder overste: Kloosteroverste. Oorspronkelijk werd de naam abt voor iedere in aanzien staande monnik gebruikt.
- Prior / Priorin: (Latijn: de eerste) Oorspronkelijk een kloosteroverste die ondergeschikt is aan de abt. In sommige ordes is de prior het zelfstandige hoofd van een klooster.
- Sommige orden verenigen hun abdijen of kloosters in (kerk-)provincies, waar een provinciaal dan aan het hoofd staat.
- Begard / Begijn: man of vrouw die geen kloostergeloften heeft afgelegd en in een begijnhof leeft.
Orthodox christendom[]
Het Orthodoxe kloosterwezen kent geen verschillende orden. Toch zijn er onderling grote verschillen aan te wijzen. Omdat de Orthodoxe kerken hun bisschoppen uit de kloosters rekruteren is er bijvoorbeeld al verschil tussen kloosters waar monniken wonen die vergelijkbaar zijn met westerse wereldgeestelijken en kloosters waar het meer eigenlijke monniksideaal wordt nagestreefd. Zo is in bijvoorbeeld Rusland het beroemde klooster Troitse-Sergiyeva Lavra een compleet kerkelijk centrum met academie, koorschool en seminarie, terwijl het klooster van Optina dan weer het centrum van het beschouwende, ascetische monnikendom genoemd zou kunnen worden.
Zoals in het westen verschilt de praktijken van klooster tot klooster. Wel is de levensloop en de initiatie zo ongeveer overal vergelijkbaar, en ook vergelijkbaar met het Westen. Eerst wordt men novice. Novicen mogen soms gekleed gaan in de Isorason of potriassa, het zwarte onderkleed, en de skoufos, een soort zachte hoed, dat is aan de abt. De skoufos en de Potriassa zijn namelijk het eerste deel van het habijt, waarvan er in het oosten eigenlijk maar een vorm bestaat, met een paar regionale verschillen. Als de novice volgens de abt bekwaam genoeg is, wordt hij gevraagd om monnik te worden. Indien hij dit wil, wordt hij met een formele dienst gewijd, en ontvangt hij de Exoriassa, het buitenste gewaad, en de klobuk, een soort harde ronde hoed met een sluier.[1] Dit is het eerste niveau. De monnik wordt nu Rassophor of Ryassophor genoemd. Hij heeft nog geen professie achter de rug, dus nog geen geloften afgelegd. De dienst wordt geleid door een Hieromonnik, een monnik die ook priester is.
Het volgende niveau volgt een paar jaar later, naar het oordeel van de abt. De monnik wordt, eens temeer in een formele dienst, gewijd tot Stavrophor (klein schima). Hij ontvangt symbolische onderscheidingen aan zijn habijt en de abt verhoogt zijn functie in de gebedsdiensten. Ook legt de monnik zijn geloften af. Ook deze dienst wordt geleid door een Hieromonnik.
Het laatste niveau ten slotte heet Megaloschemos (Groot schima). Ook dit wordt 'uitgereikt' als de abt dat beslist. In de Slavische traditie wordt de monnik pas na 'slechts' 25 jaar of op zijn sterfbed Megaloschemos in de Griekse traditie wordt iedere monnik of moniale na verloop van tijd groot schima gewijd. Monniken met deze rang leven meestal als kluizenaar. Orthodoxe monniken worden altijd aangesproken met 'Vader', tenzij ze novice zijn, maar ook als ze geen priester zijn. De abt heet hegumen of archimandriet. In principe spreekt men alle priesters aan met Vader, diakens met Vader Diaken en monniken die klein-schima gewijd zijn spreekt men ook aan met vader. Het verschil tussen Vladyka en Vladyko. Vladyka is Russisch voor “meester”; liturgische titel, waarmee de bisschop aangesproken wordt (bijv. In plaats van “zegen, vader”, zegt men indien de bisschop aanwezig is: ”zegen, meester”, (Russisch Vladyko)). Ook als men zich rechtstreeks tot de bisschop richt gebruikt men dit woord. In het kort: Vladyko is Slavische vocativus (aanspreekvorm) en wordt enkel in de Liturgie gebruikt. Vladyka is het Russische woord, maar de vocativus is gelijk aan de nominativus (eerste naamval). Vladyka wordt dus buiten de Liturgie gebruikt.
Orthodoxe monialen worden aangesproken met 'Moeder', als ze klein schima gewijd zijn. Als ze novice of rjassofoor zijn worden ze aangesproken met zuster. Bovendien is het gebruik om de abdis (hegoumena) Moeder te noemen en de andere monialen zuster.
Oecumenische kloosters[]
In Frankrijk ligt in het plaatsje Taizé een oecumenische communiteit, de Gemeenschap van Taizé. De gemeenschap werd gesticht door Frère Roger, die hier in de Tweede Wereldoorlog kwam wonen. Er wonen nu ruim honderd broeders en jaarlijks komen duizenden jongeren naar Taizé.
Externe links[]
| Christendom (portaal) | |
|---|---|
|
Drie-eenheid: Vader ∙ Zoon ∙ Heilige Geest |
li:Moniaal